Chair 1995 - Dyddiadur Branwen

Details

Written by: Wayne Harbert

Category: Cymdeithas Madog Chair Competition

Published: 10 March 2011

Hits: 1810

Y ddarn fuddugol yn nghystadleuaeth Gadair Cymdeithas Madog, Cwrs Cymraeg Atlanta, 1995 gan Iolo Morgannwg (Wayne Harbert)

Dyddiadur Branwen

Nos Fawrth: Efallai bod y ddrudwen yn hedfan o hyd, maban i, dros y môr llwydlas, fy neges dan ei adain. Crynodd fy llaw pan wthiais i hi trwy ffenestr fach fy nghell. Fis yn ôl oedd hynny? Ni allaf i gofio yn holloll. Yr oedd hi yn gyfaill mwyn i mi. Ai pechod mawr oedd danfon creadur mor ddiniwed a ffyddlon i droi'r byd wyneb i waered? Dyna'r tro cyntaf fy mywyd yr wyf i wedi gwneud rhywbeth i benderfynu fy nhynged fy hun, ond ni allwn i wneud hynny heb dynghedu mamau a phlant eraill. Ceisiwn i fod yn ufudd, yn chwaer barchus, yn wraig gariadus. Pan roes fy mrawd fi yn wraig i frenin y wlad hon, ni chwynais i. Ceisiais i hyd yn oed ddysgu ei iaith, sydd yn swnio mor ddiethr a chras yn fy nghlustiau. Pan alludiodd dy dad fi i gegin y llys, derbyniais i hynny hefyd heb gwyn, er fy mod i'n ddieuog. Gallwn i oeddef llawer - y gell ddiolau a llaith, ergydion gan y cigydd tew, chwerthin dirmygus yr uchelwyr cas. Popeth eithr dy golli di. Oherwydd hynny yn unig y pechais i yn erbyn fy ufudddod gwargaled. Neb ond Duw a wyr beth fydd yn tyfu o'r troedd hwnnw.

Dydd Mercher: Gwelais i seren lesg neithiwr trwy'r ffenestr. Cochlyd oedd hi. Yr wyf yn colli fy nrudwy.

Dydd Iau: Yr oedd yr afon mor hyfryd pan euthum i nôl dwr yn y bore. Mae glas y gors yn tyfu ar y lan. Casglais i ychydig ohonynt, a'u cuddio dan fy ngwisg rhag i'r cigydd eu gweld. Dyn angharedig ydyw ef, sydd yn drewi o farwolaeth. Ni wn i beth y buasai ef yn ei wneud oni bai fy mod i yn wraig y brenin.

Dydd Gwener: Yr oedd cynnwrf mawr yn y llys wedi i'r meichiaid gyrraedd i adrodd am y rhyfeddod a welsent hwy y bore hwn. Y taeogion truenus! Yr oeddent mewn penbleth mawr. Ni welsent hwy erioed fyddin dramor yn dod i'r wlad, a ni wyddent sut i'w disgrifio. "Edrychodd fel pe bai coed mawr yn symud dros y môr atom, Arglwydd." dywedasant hwy. Yr oedd rhaid i'm gwr fy nôl innau i esbonio'r peth. Disgwylent y buaswn i'n mynd i'w weld ar unwaith, ond dywedais i, "Mae rhaid i chwi roi gwisg deg a glân i fi cyn hynny. Ni fyddaf i'n mynd at fy ngwr wedi gwisgo fel morwyn." Brenhines wyf innau, er gwaethaf popeth.

"Hwylbrennau llynges enfawr fy mrawd ydyw'r 'coed'," dywedais i wrtho. "Y mae ef yn dod i'm achub, ac i'm dial." Chwarddais yn chwerw tra dywedais i hynny, ond ni theimlwn yn llidiog. Teimlwn yn ofnus. Peth ofnadwy yw byddin, hyd yn oed pan mae hi'n dod o'm hen wlad.

Wedyn, daethant â fi yn ôl i'm cell, a darparu ffôi. Gallaf glywed seiniau'r paratoadau trwy y muriau. Byddant hwy yn cilio dros yr Afon Llinon. Mae hi'n llifo yn wyllt yn awr. Efallai y bydd hi'n ddigon i rwystro fy mrawd. Bydd y menywod yn ffôi i'r ogofeydd. Gallaf gydymdeimlo gyda hwy, yma yn fy ogof fy hun. Eu plant sydd gyda hwy, o leiaf. Mae fy maban innau yn aros gyda ei dad. Ond ni fyddaf yn wylo amdano bellach.

Dydd Sadwrn, Glasddydd: Mae pawb wedi mynd ymaith. Pawb ond fi. Fe'm gadawsant ar ôl, ond fe'm rhyddhasant o'm cell. Efallai y bydd hynny yn ddigon i lonyddu fy mrawd. Nid oes dim i'wn wneud ond aros. O na buaswn i'n rhyfelwr! Na, ni ddymunaf hynny. Aros y byddaf i.

Dydd Llun: Llwyddodd byddin fy mrawd i groesi'r afon. Gyda hwy yr wyf i yn awr. Yr oedd ef mor ddig nes fy nod i prin yn ei adnabod ef. Dig yn wastad yw'r hen Efnisien, wrth gwrs. Ni eill ef ddim ond casâu. Ond ar ôl iddo glywed am lwyddiant fy mrawd, danfonodd Matholwch lysgenhadwyr i erfyn am gyngor heddwch. Y mae'r Gwyddelod yn adeiladu neuadd enfawr ar gyfer y cyngor. Gallaf eu gweld hwy o gopa'r bryn yn torri coed. Efallai y bydd hynny yn ddigon i fodloni fy mrawd. Mae'n dda gweld byddin yn adeiladu, yn lle difetha.

A thi, fy mab, fydd yn cael dy ddewis yn frenin y ddwy wlad, wedi iddynt hwy greu heddwch. A brenin trugarog a chyfiawn fyddi di, sydd yn adeiladu yn lle difetha, a sydd yn amddiffyn y mamau a'u plant, er gwaethaf pobl fel dy ewythr Efnisien a dyd dad. A byddaf innau'n ufuddhau iti yn llawn.

A oes angylion sydd yn gofalu amdanom, annwyl Gwern?

Iolo Morgannwg

The Diary Of Branwen

Tuesday Night: Perhaps the starling is still flying, my baby, across the grey-blue sea, my message under her wing. My hand shook when I pushed her through the little window of my cell. A month ago, was it? I can't remember exactly. She was a gentle companion to me. Was it a great sin to send so harmless and faithful a creature to turn the world upside down? That was the first time in my life that I have done something to determine my own fate, but I couldn't do it without fixing the fate of other mothers and other children. I tried to be obedient - a respectable sister, a loving wife. When my brother gave me as wife to the king of this land, I did not complain. I even tried to learn his language, which sounds so strange and coarse to my ears. When your father exiled me to the kitchen of the court, I accepted that too without complaint, though I am innocent. I could tolerate much - the dark, wet cell, the blows of the fat butcher, the scornful laughter of the hateful nobles. Everything but missing you. Because of that alone I have sinned against my stiff-necked obedience. None but God knows what will grow from that sin.

Wednesday: I saw a faint star last night through the window. Reddish, it was. I miss my starling.

Thursday: The river was so pretty when I went to fetch water in the morning. Forget-me-nots were growing on the bank. I gathered a few of them and hid them under my dress, so that the butcher wouldn't see them. He is a hateful man, who smells of death. I don't know what he would do if I weren't the wife of the king.

Friday: There was a great commotion in the court after the swineherds arrived to report about the wonder they had seen this morning. The poor peasants! They were greatly perplexed. They had never seen a foreign army come to the land, and they didn't know how to describe it. "It looked as if a great forest were moving across the sea toward us, Lord," they said. My husband had to fetch me to explain the thing. They expected that I would go to see him at once, but I said, "You must give me a pretty, clean dress before that. I will not go to my husband dressed like a maidservant." I am a queen, in spite of everything.

"The 'forest' is the masts of my brother's fleet," I told him. "he is coming to save me, and to avenge me." I laughed bitterly as I said that, but I didn't feel angry. I felt afraid. An army is a fearsome thing, even when it comes from my dear country.

Afterwards, they brought me back to my cell and prepared to flee. I can hear the sounds of the preparations through the walls. They will retreat across the river Llinon. it is flowing wildly now. Perhaps that will be enough to stop my brother. The women will flee to caves. I can sympathize with them, here in my own cave. Their children are with them, at least. My son remains with his father. But I will not cry about him anymore.

Saturday, Daybreak: Everyone has gone away. Everyone but me. They left me behind, but they freed me from my cell. Perhaps that will be enough to satisfy my brother. There is nothing to do now but wait. If only I were a warrior! No, I do not wish that. I will wait.

Monday: My brother's army succeeded in crossing the river. I am with them now. He was so angry that I almost didn't recognize him. Old Efnisien is always angry, of course. he can't do anything but hate. But after hearing about my brother's success, Matholwch sent ambassadors to sue for a peace conference. The Irish are building a huge hall for the conference. I can see them from the top of the hill, cutting wood. Perhaps that will be enough to content my brother. If is good to see an army building instead of destroying.

And you, my son, will be chosen king of the two lands, after they have made peace. And you will be a merciful and just king, who builds instead of destroys, and who protects the mothers and their children, in spite of people like your Uncle Efnisien and your father. And I will obey you gladly.

Are their angels who watch over us, dear Gwern?

Wayne Harbert
Cyfieithiad gan / Translation by Wayne Harbert

Chair 1996 - Dyddiadur Chwarelwr

Details

Written by: Kevin Rottet

Category: Cymdeithas Madog Chair Competition

Published: 10 March 2011

Hits: 1840

Y ddarn fuddugol yn nghystadleuaeth Gadair Cymdeithas Madog, Cwrs Cymraeg Y Mynydd Glas, 1996 gan Y Derwydd Medrus (Kevin Rottet)

Dyddiadur Chwarelwr

Darganfuwyd, dydd Iau diwethaf, mewn nenlloft ym Mhoultney, Vermont, ychydig o dudalennau a oedd yn rhan o ddyddiadur chwarelwr Cymraeg o'r ganrif ddiwethaf. Dydy perchennog y ty lle yr oedd y tudalennau ddim wedi gallu dod o hyd i weddill y llyfr. Dyma'r rhan sydd yn ddarllenadwy:

Mis Awst y chweched, 1872: Glaniodd fy llong yn y Byd Newydd y bore 'ma ar ôl taith galed ar y môr stormus a pheryglus. Nid oeddwn i'n gallu rhwystro fy hunan rhag meddwl mai arwydd o'r nefoedd oedd y cymylau duon hynny, a'r tonnau ewynnog a oedd yn siglo ein llong. Er hynny, o'r diwedd, rhoddon ni ein traed ar y tir, a gweld America am y tro cyntaf.

Yr wythnos ddiwethaf cafodd fy enw ei ddileu o restr y cleifion, er bod tipyn o beswch arnaf o hyd. Ysgrifennaf fwy pan byddaf yn teimlo'n well.

Awst yr wythfed: Ar ôl y daith hir mewn cerbyd, cyrhaeddais i neithiwr bentref bach o'r enw Poultney, lle mae fy mrawd Siôn yn byw ers dau fis a hanner. Basai'n anodd iawn disgrifio'r llawenydd a brofon ni wrth ni wrth ail-weld ein gilydd. Des i o hyd iddo ar ôl iddo orffen diwrnod hir o waith yn y chwarel. Nid anghofiaf byth yr ennyd y gwelodd ef fi yn dod tuag ato, â'r mynegiant ar ei wyneb budr a blinedig yn troi yn llawen.

Byddaf i'n cysgu heno, fel neithiwr, mewn ystafell gyda deg chwarelwr arall; ond cysgaf i'n dda oherwydd bydd y llawr yn llonydd, heb ymchwydd y môr.

Awst y degfed: Yr wyf wedi clywed bod amryw o leoedd yma yn America lle mae pobl yn mwyngloddio'r llechen, ond yr wyf yn credu bod Poultney yn un o'r harddaf. Wrth edrych ar y mynyddoedd sydd yn sefyll yn fawreddog o gwmpas y pentref, mae fy meddyliau'n troi at Ogledd Cymru sydd mor bell i ffwrdd, ac at wyrddni cymoedd fy ieuenctid.

Dechreuais i weithio yn y chwarel bore ddoe, gwaith yr wyf yn ei nabod eisoes yn iawn. Nad yw llawer yn wahanol i fy nghwaith yng Nghymru. Er hynny, mae un peth sydd yn bwysig iawn, sef y byddwn ni'n cael ein talu yn deg yma. O leiaf, dyma'r hyn y maent yn ddweud wrthon ni. Arhosaf i ychydig o wythnosau cyn anfon am fy ngwraig a fy mhlant, er mwyn bod yn sicr y bydd y bywyd yma fel maent yn ddweud.

Awst yr unfed ar ddeg: Mae'r gweithwyr i gyd yn Gymry yn y chwarel yma. Cefais fy synnu wrth gerdded i lawr y stryd y dydd o'r blaen. Chywais i ddim ond y Gymraeg. Mae ychydig o'r dynion wedi anfon neges at eu gwragedd yn dweud iddynt ddod i America, felly mae cymuned Cymraeg ei hiaith yn tyfu ac yn ffynnu, ac mae swn melys yr heniaith yn disgyn ar fy nghlust o bron pob ty yn y pentref.

Mae'r cyflenwad o lechen yn ymddangos yn ddiddiwedd yn yr ardal. Welais i erioed gymaint yng Nghymru, ac mae'r pant yn mynd yn dyfnach ac yn dyfnach bob dydd. Mae hefyd amryw o liwiau gwahanol, ar hyn o bryd llechen goch, sydd yn brydferth iawn ar doeon y tai yn y cymoedd.

Awst y trydydd ar ddeg: Gwisgais fy nillad gwychaf y bore 'ma a mynd i'r capel gyda fy mrawd. Mae gynnon ni bregethwr Cymraeg yn awr a gyrhaeddodd America ar y llong cyn fy un fi. Dyn dymunol iawn ydyw efe, tanllyd ei ysbryd a bywiog ei lygaid. Siaradodd heddiw am ei weledigaeth o dynged y Cymry yn y cymoedd hyn, ac yr oeddwn i'n meddwl, wrth wrando ar ei eiriau brwdfrydig ac angerddol, mor hyfryd a mor heddychol y fasai fy mywyd yma petai fy nheulu gynnyf.

Y Derwydd Medrus

A Quarryman's Diary

Discovered, last Thursday night, in an attic in Poultney, Vermont, a few pages that were part of a Welsh quarryman's diary from the last century. The owner of the house where the pages were hasn't been able to find the rest of the book. Here is the section that is readable:

August the sixth, 1872: My ship landed in the New World this morning after a hard journey on the stormy, dangerous sea. I wasn't able to restrain myself from thinking that those black clouds and the foamy waves that shook our ship were a sign from heaven. Despite this, at last, we put our feet on the ground, and saw America for the first time.

Last week my name was removed from the sick list, although I still have a bit of a cough. I'll write more when I feel better.

August the eight: After a long journey in a carriage, I arrived at a little village called Poultney last night, where my brother Siôn has lived for two and a half months. It would be very difficult to describe the joy we felt when we saw each other again. I found him after he finished a long day of work in the quarry. I'll never forget the moment that he saw me coming towards him, the expression on his dirty, tired face turning to joy.

I'll be sleeping tonight, as last night, in a room with ten other quarrymen; but I'll sleep well because the floor is still, without the sea's swells.

August the tenth: I have heard that there are a variety of places here in America where people mine slate, but I believe that Poultney is one of the most beautiful. Looking at the mountains that stand majestically about the town, my thoughts turn to North Wales so far away, and to the green valleys of my youth.

I started working in the quarry this morning, work that I already know well. It isn't a lot different from my work in Wales. Despite this, one thing is very important, we would be paid fairly here. At least, that's what they tell me. I'll wait a few weeks before sending for my wife and children, in order to make sure that life here will be as they say.

August the eleventh: All the workers in this pit are Welsh. I was suprised walking down the street the other day. I heard only Welsh. A few of the men have sent messages to their wives telling them to come to America, so a Welsh language community is growing and flourishing, and the sweet sound of the old language falls on my ears from almost every house in the village.

The supply of slate in the area appears endless. I never saw so much in Wales, and the cut is getting deeper and deeper each day. Also, there is a variety of different colours, at the moment red slate, that is very beautiful on the house roofs in the valley.

August the sixteenth: I put on my best clothes this morning and went to chapel with my brother. We have a Welsh preacher now who arrived on the ship before mine. He's a very pleasant man, fiery spirited and lively eyed. He spoke today of his vision of the fate of the Welsh in these valleys, and I thought, while listening to his enthusiastic, passionate words, how lovely and how peaceful my world would be if I had my family.

Kevin Rottet
Cyfieithiad gan / Translation by John Otley

Chair 1997 - O Bell

Details

Written by: Wayne Harbert

Category: Cymdeithas Madog Chair Competition

Published: 10 March 2011

Hits: 1831

Y gerdd fuddugol yn nghystadleuaeth Gadair Cymdeithas Madog, Cwrs Cymraeg Iowa, 1997 gan Culhwch (Wayne Harbert)

O Bell

Rwy'n gweld o bell - ond yn glirach serch y pellter -
â llygad craff y cof, yr hen fro bêr,
lle chwaraewn yn llon ymhlith y mochod coed,
hogyn dan binwydd, yn ddeuddeng mlwydd oed,

a lle, gyda'r nos, eisteddwn efo Nain
a syllwn ar ei hwyneb crychog, gwenog, cain
- ei rychau fel map, a mwy na henaint yddyn -,
yn ei chegin glyd hi, wrth fwyta bara 'menyn.

Ymwelwn â'r lle yn bur anaml wedyn,
a bob tro byddwn innau, ond nid hithau, yn hyn,
a byddai'r dref yn fyw, a byddai'r coed yn llai,
ond digyfnewid oedd y gegin lle eisteddai.

Mil naw wyth wyth bu farw Nain, heb hir ddioddef,
wedi i'r coed gilio o flaen blerdwf y dref.
A'r hogyn? Bellach gallaf ei weld yn well
na chynt, ond O! mae o mor bell!

Culhwch

From Afar

I see from afar - but clearer despite the distance -,
with the observant eyes of memory, the sweet, old valley,
where I'd happily play among the pine cones,
a boy under pines, 12 years old.

And where, at night, I'd sit with Grandma,
and gaze at her elegant, smiling, wrinkled face,
its furrows like a map, more than old age in them,
in her cosy kitchen, while eating bread and butter.

I'd visit the place fairly infrequently after that,
and each time I would be, but not her, older,
and the town would be bigger, and the woods smaller,
but the kitchen where she'd sit would be unchangeable.

1988, Grandma died, without suffering long,
after the woods retreated before the urban sprawl of the town.
And the boy? Now I can see him better
Than before, but oh, he is so far!

Wayne Harbert
Cyfieithiad gan / Translation by John Otley